Familiewapens
worden steevast geassocieerd met adel, kastelen, rijkdom en ridders. Toch duidt
een wapen lang niet altijd op een adellijke komaf. In Nederland lieten
ook de boeren, burgers en buitenlui via dit soort erfelijke symbolen zien dat
ze lid waren van een bepaalde familie. Dus ook al verwacht je het niet, het kan
zijn dat jouw voorouders een familiewapen voerden!
 |
| Geharnaste ridders waren herkenbaar aan hun wapenschild. |
 |
| Wapen van de familie Naeldwijk. |
Van wapenuitrusting naar familiesymbool
Voor de
oorsprong van familiewapens moeten we terug naar de middeleeuwen. Strijdende
ridders gebruikten een harnas om zich te beschermen. Doordat de helm het
gezicht van de ridders grotendeels bedekte, was het moeilijk om ze te
herkennen. Om zich op het slagveld en tijdens toernooien toch van elkaar
te kunnen onderscheiden, droegen geharnaste ridders herkenningstekens op hun
schilden. De symbolen en kleuren op de wapenschilden ontwikkelden zich tot
erfelijke ‘familiewapens’.
Lange
tijd vererfden familiewapens alleen van vader op zoon. Dochters mochten het
familiewapen wel gebruiken, maar konden het niet aan de volgende generatie
doorgeven. De naamwet van 1998 bracht daar verandering in. Die geeft ouders de
mogelijkheid om zelf te bepalen of zij hun kinderen de familienaam van de vader
of de moeder geven. Sindsdien hangt het van de keuze van de familienaam af welk
wapen je mag gebruiken.
 |
| Het maken van wapenboeken beperkte zich niet alleen tot de Middeleeuwen. Dit exemplaar uit de collectie van het CBG dateert uit omstreeks 1600. |
Een wapen in de familie?
Je kunt
niet zomaar op basis van je eigen naam een familiewapen uit de la trekken. Je
zult eerst dieper in de geschiedenis van je familie moeten duiken om na te gaan
of er inderdaad een familiewapen werd gebruikt. De stamboom die je daarbij
maakt dient dan meteen als bewijs dat de persoon, die het door jou gevonden
wapen voerde, ook echt familie is.
Met je
stamboom op zak kun je op zoek gaan naar een familiewapen. Net als tegenwoordig
was het vroeger niet verplicht om je familiewapen door de overheid vast te
laten leggen. De enige uitzondering vormen de adellijke familiewapens; die zijn
officieel geregistreerd bij de Hoge Raad van Adel in Den Haag. Andere
familiewapens kun je tegenkomen in verschillende soorten bronnen: wapenboeken,
wapenkaarten, zegels, munten, gebruiksvoorwerpen, zilver, portretten, gebouwen,
grafstenen en wapenborden. Maar waar vind je deze bronnen?
Zoeken bij het CBG
Wanneer
je onderzoek wilt doen naar je familiewapen is het verstandig om een bezoek te
brengen aan het Centraal Bureau voor Genealogie (CBG) in Den Haag. Vanwege de
nauwe relatie tussen familiewapens en familiegeschiedenis beschikt het CBG over
een grote heraldische verzameling (waaronder veel boeken en tijdschriften).
De
collecties Muschart en Steenkamp/Damstra (allebei genoemd naar de
samenstellers) vormen daarvan de belangrijkste onderdelen. Ze bevatten
beschrijvingen van vele tienduizenden Nederlandse familiewapens. De
samenstellers geven onder andere informatie over de wapenvoerders en (heel
belangrijk!) de bronnen waar zij hun gegevens uit hebben gehaald.
In de
Studiezaal van het CBG kun je ook de Bibliografie van de Nederlandse heraldiek
raadplegen, waarin je veel publicaties over heraldische bronnen kunt
terugvinden.
In de Heraldische DataBank online
Sinds
eind 2013 kun je heel eenvoudig online zoeken naar familiewapens in de
Heraldische DataBank (HDB) van het CBG. De kleurrijke verzamelingen op deze
website nodigen uit tot urenlang zoeken en bladeren. De HDB bevat zowel
historische als moderne afbeeldingen die allemaal zijn voorzien van
beschrijvingen en bronvermeldingen. Op dit moment bevat de HDB al bijna 100.000
verwijzingen naar familiewapens. In de toekomst zal dat nog verder worden
uitgebreid.
Zoeken
kan op basis van één of meerdere trefwoorden (gescheiden door een spatie). Je
kunt hier bijvoorbeeld een familienaam uit je stamboom invoeren. Als deze naam
in de databank voorkomt, krijg je de afbeelding van het wapen te zien met de
beschikbare informatie. Ook is het mogelijk om te zoeken op uiterlijke
kenmerken van een wapen, zoals een wapenfiguur (‘leeuw’), de schildverdeling
(‘doorsneden’) of een kleur. Zo kun je een bepaald wapen identificeren.
Met
behulp van ‘wildcards’ kun je zoveel mogelijk spellingsvarianten in een
zoekopdracht verwerken. *Meer* levert bijvoorbeeld Vander Meeren, Van der Meer,
Vermeerten, Van Meer en Meerman op. Je kunt de zoekresultaten verder verfijnen
met behulp van de beschikbare filters.  |
| Via de Heraldische Databank (www.heraldischedatabank.nl) kun je thuis heel eenvoudig onderzoek doen naar familiewapens. |
Het zoeken is gratis, maar voor bestellen van een afbeelding rekent het CBG een vergoeding. Je wordt in dat geval doorgestuurd naar de Digitale studiezaal. Daar kun je afrekenen met zogenoemde ‘eenheden’ die je ter plekke kunt kopen. Een afbeelding uit de HDB kost 50 eenheden (ongeveer € 2,50). Aangeschafte eenheden kun je ook gebruiken voor andere collecties in de Digitale studiezaal, zoals familieadvertenties. Vrienden van het CBG ontvangen jaarlijks 500 gratis eenheden.
 |
| Via het online Heraldisch dossier van het CBG (http://cbg-heraldiek.blogspot.nl) kun je op de hoogte blijven van nieuwe ontwikkelingen op het gebied van heraldiek. |
 |
| Een bekende publicatie met familiewapens is het Armorial général van J.B. Rietstap. Helaas vermeldt hij geen bronnen of namen van wapenvoerders. |
Misschien loopt je onderzoek vast of heb je simpelweg geen tijd om zelf onderzoek te doen. In dat geval kun je de hulp inroepen van gespecialiseerde medewerkers van het CBG (e-mail: heraldiek@cbg.nl). Daar zijn kosten aan verbonden. In het tarievenoverzicht op www.cbg.nl vind je daarover meer informatie (onder ‘diensten’ en ‘Onderzoek door onze medewerkers’).
Uiteraard
kun je ook bij andere personen en instellingen advies inwinnen, maar pas wel op
voor commerciële aanbieders en zwendelaars. Het gebeurt helaas nog te vaak dat
mensen reageren op misleidende advertenties, waarbij ze tegen betaling worden
opgezadeld met een wapen dat niet eens bij hun familie hoort!
 |
| Familiewapen Hoynk van Pependrecht met alle mogelijke pronkstukken zoals schildhouders en een wapenspreuk. |
Mocht
je ondanks intensief speurwerk bij het CBG geen familiewapen vinden, dan
betekent dit niet dat er nooit een wapen is geweest. Op dit moment zijn
namelijk nog niet alle heraldische bronnen beschreven of op internet
beschikbaar gesteld. Breng daarom altijd een bezoek aan de archiefdienst van de
plaats of regio waar je familie woonde. Daar weten ze vast meer over lokale
bronnen die je kunt gebruiken bij je zoektocht naar een familiewapen.
Collecties van universiteitsbibliotheken en musea kunnen eveneens waardevolle
informatie bevatten.
Familiewapen ontwerpen
Is
eenmaal duidelijk geworden dat je familie nooit een wapen heeft gevoerd, dan
kun je besluiten om zelf een familiewapen te (laten) ontwerpen. Let daarbij wel
goed op! Veel beginners gaan bijvoorbeeld in de fout doordat ze teveel figuren
in het wapen verwerken. Het is dan ook raadzaam om tijdens het ontwerpen
contact op te nemen met een heraldisch tekenaar.
 |
| De vorm van de schilden waarop familiewapens worden afgebeeld verschilt per periode. Tegenwoordig gebruikt men het liefst een schild met de halfronde onderkant. |
Opbouw
1. Schild
Bij
familiewapens staat het schild centraal. Dat is net als de andere belangrijke
onderdelen afgeleid van de wapenuitrusting van middeleeuwse ridders. Aanvullend
kunnen er ook nog andere elementen worden toegevoegd, zoals schildhouders, een
wapenspreuk of eretekens.
De
wapenschilden van vrouwen hebben meestal een speciale vorm: spitsovaal, ruit of
ovaal. Vanaf de zeventiende eeuw kun je zelfs aan de schildvorm zien of de
vrouw al dan niet is getrouwd. Ongehuwde vrouwen gebruikten een ruitvormig
model, terwijl het wapenschild van gehuwde vrouwen een ovale vorm had.
2. Schildverdeling
 |
| De belangrijkste onderdelen van een familie- wapen met (van beneden naar boven) schild, helm, dekkleden, wrong (helmkroon) en helmteken. |
3. Wapenfiguren
In het
schild kunnen wapenfiguren worden gezet. In veel gevallen hebben de
wapenfiguren een relatie met de familienaam (sprekende wapens), het beroep van
de stamvader (beroepswapens) of de plaats of streek van herkomst
(streekwapens).
Een
wapenschild hoor je niet te vol te zetten. Meestal plaats je twee of drie
wapenfiguren, zoals mensen, dieren, bloemen en planten, fabeldieren,
bouwwerken, kleding en huisraad, muziekinstrumenten, wapentuig, werktuigen of
hemellichamen. Het is ook mogelijk om een wapenfiguur op de helm te plaatsen.
Dat wordt een helmteken genoemd.
Een naam als Van Zuylen kan bijvoorbeeld heel goed worden geïllustreerd door meerdere zuilen in het familiewapen te plaatsen. Wie een bierbrouwer als stamvader heeft kan dat met een biervat of brouwspaan duidelijk maken. Misschien kwamen je voorouders uit het land van Heusden. In dat geval kun je er voor kiezen om het wiel van de heren van Heusden in je familiewapen op te nemen.
 |
| Voorbeelden van een doorsneden, gedeeld en gevierendeeld wapenschild. |
Een naam als Van Zuylen kan bijvoorbeeld heel goed worden geïllustreerd door meerdere zuilen in het familiewapen te plaatsen. Wie een bierbrouwer als stamvader heeft kan dat met een biervat of brouwspaan duidelijk maken. Misschien kwamen je voorouders uit het land van Heusden. In dat geval kun je er voor kiezen om het wiel van de heren van Heusden in je familiewapen op te nemen.
Wees
creatief en gebruik je fantasie! Misschien is het zelfs mogelijk om de
familienaam uit te beelden via meerdere opeenvolgende wapenfiguren. Het wapen
van de familie Koolhaas bevat bijvoorbeeld een rode kool en een haas. Dit wordt
ook wel een rebuswapen genoemd.
Voor
het beschrijven van familiewapens is een eigen taal ontwikkeld: blazoeneren.
Daarbij kijk je als het ware door de ogen van iemand die achter het schild
staat. Daardoor zijn links en rechts in de wapenbeschrijvingen precies het
tegenovergestelde van wat wij als lezer gewend zijn.
 |
| Voorbeeldwapen van de familie De Kat. Het is een combinatie van een sprekend wapen (kattenkop), beroepswagen (touw vantouwslager) en streekwapen (gemeente Blokland). Als helmteken is eveneens gekozen voor een kat. |
Op het
slagveld kon een duidelijk herkenbaar familiewapen letterlijk van levensbelang
zijn. Daarom spelen kleuren vanaf het begin een belangrijke rol in de
heraldiek. Er wordt onderscheid gemaakt tussen kleur, metaal (goud en zilver)
en bontwerk (bont, hermelijn en vair).
Regels
Omdat
heraldiek in Nederland niet wettelijk is geregeld, mag iedereen die dat wil een
familiewapen voeren. Er zijn echter wel regels waar je rekening mee moet
houden. Je mag bijvoorbeeld niet zomaar een bestaand wapen van een andere
(gelijknamige) familie overnemen! Daarnaast kent de heraldiek de zogenoemde
‘kleurregel’, die bepaalt dat je geen kleur op kleur of metaal op metaal mag
plaatsen.
 |
| Soms is het niet mogelijk om een familiewapen in kleur af te beelden. In dat geval gebruik je voor iedere kleur een andere arcering. |
De
figuren die je hebt uitgekozen horen zo vereenvoudigd mogelijk en zonder
perspectief op het wapenschild te worden afgebeeld. Dat houdt net als de
kleurregel verband met de herkenbaarheid: ook van een afstand moet in één keer
duidelijk zijn aan welke familie het wapen toebehoort.
Registreren
Zodra
je een familiewapen hebt ontworpen kun je dat laten registreren bij de
Nederlandse Genealogische Vereniging (afdeling Heraldiek) of regionale
instellingen als de Friese Raad voor Heraldiek en het Drents Heraldisch
College. Registratie bij een particulier, een particuliere instelling of een
notaris is niet aan te raden. Daar ontbreekt het vaak aan heraldische kennis.
 |
| Bij een alliantiewapen worden de familiewapens van een echtpaar gezamenlijk afgebeeld. In dit geval gaat het om de families van Beresteyn en Van der Hoeff. |
Op deze
manier leg je vast wie het wapen heeft aangenomen en bij welke familie het
hoort. Daarnaast heeft registratie als voordeel dat je familiewapen door
deskundigen op allerlei punten goed onder de loep wordt genomen. Het biedt
echter geen enkele juridische bescherming tegen misbruik.
Laat je
niet afschrikken door de regels rondom het ontwerpen en de registratie. Laat je
goed adviseren. Een familiewapen vormt een mooie kroon op het onderzoek naar je
familiegeschiedenis.
